Verslag van workshop Eerste hulp bij ‘WOBben’
Samenvatting in zevenmijlslaarzen.
Deze presentatie is verzorgt door mr. Marco van Duijn, als advocaat werkzaam onder de naam Recht voor Allen. Van Duijn voerde jarenlang actie rond diverse thema’s en staat nu veel activisten bij in het dichterbij brengen van hun campagnedoelen door gebruik te maken van rechtsmiddelen.
Over de verhouding tussen “recht en activisme” heeft hij een artikel geschreven dat hier te vinden is www.rechtvoorallen.nl
Waarom Wet openbaarheid van bestuur?
Openbaarheid van bestuur belangrijk beginsel van de democratische rechtsstaat.
‘Openbaarheid is licht, geheimhouding is duisternis’ zei de liberaal Thorbecke (1798-1872) in 1848 al. Het gaat dan bijvoorbeeld om de openbaarheid van besluiten, de openbaarheid van vergaderingen en de openbaarheid van overheidsinformatie. Openbaarheid is een voorwaarde voor democratisch optreden door de overheid en maakt de democratische controle van de overheid mogelijk. Hier wordt “democratie” trouwens gebruikt in de nogal enge parlementair kapitalistische zin des woords. Over wat democratie ook kan zijn worden andere workshops gegeven.
Waarom is openbaarheid belangrijk en wat kunnen activisten er mee?
Democratische rechtstaat is verre van ideaal, maar de democratische rechtstaat is tegelijk wel een gegeven die mogelijkheden in zich herbergt om actiedoelen te bereiken. Op elk onderwerp waarop activisten actief zijn is ook de overheid actief. De overheid beschikt daarom over een schat aan informatie die ook voor activisten nuttig kunnen zijn.
Besluiten van de overheid treden pas in werking nadat ze zijn bekend gemaakt, maar wat je als activist vaak graag wilt weten is hoe de overheid tot een bepaald besluit of beleid komt. Je wilt weten op welke cijfers het besluit of beleid rust, wie welk advies heeft uitgebracht, welke politieke krachten de gemaakte keuze hebben beïnvloed.
Veel politici vinden het niet leuk als burgers over hun schouders meekijken. Oud minister Donner zij eens over wetgeving – maar het geldt ook voor besluiten – dat het net worstjes zijn: je kunt maar beter niet weten hoe ze gemaakt zijn, anders vergaat je de eetlust.
Mijn uitgangspunt als activistische advocaat is dat een activist die campagne voert meer kans maakt om gestelde doelen te bereiken wanneer deze weet hoe de worstjes gemaakt worden. Wie niet weet welke belangen en politieke krachten achter een bestreden beleid schuil gaan voert immers actie in het luchtledige. Daarmee bedoel ik dat de hiervoor genoemde activist niet de enige bent die actie voert. Ook ideologische tegenstanders voeren actie, zij het dat dit dikwijls goeddeels via formele kanalen en achter de schermen gebeurt. De activist die effectief wil opereren doet er daarom wijs aan zich te verdiepen in welke actoren er nog meer actief zijn op het terrein waarop hij campagne voert en de wijze waarop tegenstanders de besluitvorming beïnvloeden.
Het recht helpt daarbij met het instrument van het informatieverzoek. Het recht op overheidsinformatie is (onder meer) geregeld in de Wet openbaarheid van bestuur.
Wat houdt een informatieverzoek op grond van de Wob in?
Een Wob-verzoek is een informatieverzoek, door een aanvrager, gericht aan een bestuursorgaan (orgaan van een door publiekrecht ingestelde of aangewezen rechtspersoon met enig openbaar gezag bekleed). Een aanvrager vraagt een bestuursorgaan om informatie over wat de wet een “bestuurlijke aangelegenheid” noemt. Een activist kan om specifieke informatie vragen (document X of Y) maar ook om “alle informatie” die het bestuursorgaan over een bepaald onderwerp in huis heeft. Als het verzoek te ruim is geformuleerd (bijvoorbeeld alle informatie waar het woordje “de” in voorkomt) hoeft het bestuursorgaan het verzoek niet te honoreren, want dan is het te veel werk. Het is echter niet snel te veel werk. De aanvrager kan bovendien “afschriften” van de informatie vragen maar ook om “inzage”. Afschriften worden thuis ontvangen en inzage vindt meestal plaats ten burele van het bestuursoraan.
Wanneer kun iemand een informatieverzoek indienen?
Altijd. Er gelden geen wettelijke termijnen. Wanneer iemand te lang wacht kan het wel zo zijn dat informatie is vernietigd, kwijtgeraakt of moeilijk te traceren. Het komt allemaal voor.
Belanghebbend zijn niet relevant
Dat het bestuur in openbaarheid handelt is in ieders belang. De consequentie is dat iedereen belanghebbende is. Een activist-aanvrager hoeft dus geen reden te noemen waarom deze de informatie wil ontvangen. Soms wordt er wel contact met je opgenomen en gevraagd naar het motief voor het informatieverzoek omdat men nieuwsgierig is of omdat het verzoek dan beter kan worden begrepen.
Bij wie dien je een informatieverzoek in?
Bij het bestuursorgaan waarvan de aanvrager vermoedt dat deze over de gewenste informatie beschikt. Dat luistert bijzonder nauw. Een gemeenteraad of het college van burgemeester en wethouders zijn bijvoorbeeld beiden aparte bestuursorgaan. Ze beschikken lang niet altijd over dezelfde informatie!
Hoe dient een aanvrager een informatieverzoek in?
Schriftelijk. Mijn advies is een verzoek af te geven aan de balie en een ontvangstbevestiging vragen of aangetekend versturen. De ontvangstbevestiging dient uiteraard bewaard te worden.
Op het verzoek moet de naam, het adres van de aanvrager en de gevraagde (op documenten vastgelegde) informatie duidelijk te worden vermeld. Denk na over een goede afbakening van een verzoek. Vraag niet te veel maar ook niet te weinig. Vraag ook geen stukken die al openbaar zijn gemaakt, bijvoorbeeld op de website van een gemeente. Onderteken tenslotte het verzoekschrift.
De informatie dient op een “document” te zijn vastgelegd. Het kan gaan om papieren, maar ook geluidsbanden, films en foto’s en e-mails zijn documenten in de zin van de Wob. Het moet bovendien gaan om een document dat al bestaat. De overheid is niet verplicht om overzichten en dergelijke te maken speciaal voor de aanvrager. Het moet informatie zijn over beleid van een bestuursorgaan, of over de voorbereiding en uitvoering ervan. Een bestuurlijke aangelegenheid dus.
Wat kun je doen als niet of afwijzend wordt beslist op het informatieverzoek?
De normale beslistermijn is vier weken en die kan met nog eens vier weken worden verlengd. Voor milieu-informatieverzoeken geldt een termijn van twee weken.
Als niet op tijd wordt beslist kun je een ingebrekestelling sturen. Het bestuursorgaan heeft dan nog twee weken om te beslissen, daarna is het automatisch een dwangsom aan je verschuldigd. Deze is maximaal € 1260,–. Deze regeling wordt binnenkort voor de Wob afgeschaft. De rechter vragen het bestuursorgaan een termijn te stellen onder dreiging van een dwangsom kan dan nog wel.
Als afwijzend wordt beslist op het informatieverzoek is bezwaar en beroep mogelijk. De praktijk leert dat WOB-verzoeken vooral door lagere overheden slordig worden afgehandeld. Bezwaar en beroep zijn dan kansrijk, vooral wanneer een deskundig jurist de procedure voert.
Soms is een nieuw verzoek indienen echter sneller. Een voorlopige voorziening (tijdelijke maatregel) vragen is bij wob-procedures niet goed mogelijk, omdat een eenmaal openbaar gemaakt document nooit meer geheim kan worden gemaakt.
Weigeringsgronden
Het uitgangspunt is openbaarmaking, maar er zijn weigeringsgronden.
In artikel 10 lid 1 staan de zogeheten “absolute weigeringsgronden”. Hier is geen ruimte voor een belangenafweging.
- 1. Het verstrekken van informatie ingevolge deze wet blijft achterwege voor zover dit:
- a. de eenheid van de Kroon in gevaar zou kunnen brengen;
- b. de veiligheid van de Staat zou kunnen schaden;
- c. bedrijfs- en fabricagegegevens betreft, die door natuurlijke personen of rechtspersonen vertrouwelijk aan de overheid zijn meegedeeld;
- d. persoonsgegevens betreft als bedoeld in paragraaf 2 van hoofdstuk 2 van de Wet bescherming persoonsgegevens, tenzij de verstrekking kennelijk geen inbreuk op de persoonlijke levenssfeer maakt.
In lid 2 staan de “relatieve weigeringsgronden”. Er moet dan een afweging van belangen plaatsvinden zoals blijkt uit de navolgende aanhef van het tweede lid:
- 2.Het verstrekken van informatie ingevolge deze wet blijft eveneens achterwege voor zover het belang daarvan niet opweegt tegen de volgende belangen:
- a. de betrekkingen van Nederland met andere staten en met internationale organisaties;
- b. de economische of financiële belangen van de Staat, de andere publiekrechtelijke lichamen of de in artikel 1a, onder c en d, bedoelde bestuursorganen;
- c. de opsporing en vervolging van strafbare feiten;
- d. inspectie, controle en toezicht door bestuursorganen;
- e. de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer;
- f. het belang, dat de geadresseerde erbij heeft als eerste kennis te kunnen nemen van de informatie;
- g. het voorkomen van onevenredige bevoordeling of benadeling van bij de aangelegenheid betrokken natuurlijke personen of rechtspersonen dan wel van derden.
Dan is er nog artikel 11 die een veel gebruikte weigeringsgrond biedt voor “intern beraad”.
- In geval van een verzoek om informatie uit documenten, opgesteld ten behoeve van intern beraad wordt geen informatie verstrekt over daarin opgenomen persoonlijke beleidsopvattingen.
- Over persoonlijke beleidsopvattingen kan met het oog op een goede en democratische bestuursvoering informatie worden verstrekt in niet tot personen herleidbare vorm.
Hier moet dus ook altijd een belangenafweging plaatsvinden. Over wat allemaal tot intern beraad wordt bestaat veel jurisprudentie waar ik hier kortheidshalve niet op inga.
Kosten Wob verzoek
Meestal worden geen kosten in rekening gebracht. Echter, het bestuursorgaan mag dit wel als het hiervoor een regeling heeft opgesteld. Voor organen die tot de centrale overheid behoren gelden maximumtarieven hiervoor. Dit is neergelegd in het Besluit tarieven openbaarheid van bestuur. Deze tarieven zijn bijvoorbeeld voor minder dan 6 kopieën: nihil; voor 6 tot 13 kopieën: € 4,50; voor 14 of meer kopieën: € 0,35 per kopie. Het geeft je een idee wat kan worden gevraagd. Of het bestuursorgaan dit ook doet is aan het bestuursorgaan.
Rechtsbijstand
Vragen om informatie is relatief eenvoudig maar de effectiviteit van het verzoek hangt goeddeels af van de formulering van een verzoek. Wie een informatieverzoek wil indienen doet er wel verstandig aan om deze vooraf aan een jurist voor te leggen. Dat hoeft trouwens geen advocaat te zijn, zolang de jurist maar voldoende af weet van de materie en het kader waarbinnen het verzoek plaatsvindt.
Met succes bezwaar maken tegen de weigering om informatie te verstrekken is voor de leek lastig.
Zonder kennis van het recht en de procedures maakte een leek gewoon weinig kans. Wetgeving is ingewikkeld en tegenover een vakjurist is het lastig pleiten, alle prachtige verhalen over de lage drempel in het bestuursrecht ten spijt.
Onvermogende personen maar ook onvermogende stichtingen en verenigingen komen ten behoeve van een beroep of bezwaarprocedure soms in aanmerking voor gesubsidieerde rechtsbijstand van een advocaat. De informatie-aanvrager hoeft dan alleen een eigen bijdrage te betalen. Dat betekent wel dat voorafgaande aan het indienen van een verzoek moet worden rekening gehouden voor het bepaald niet onwaarschijnlijke geval dat het verzoek niet direct (helemaal) wordt gehonoreerd. Denk na of de aanvrager in dat geval voor gesubsidieerde rechtsbijstand in aanmerking komt.
Meer informatie? www.rechtvoorallen.nl
Disclaimer: Deze samenvatting van de op 1 februari 2015 gegeven presentatie geeft in grote stappen aan hoe een wob-procedure werkt. Het geeft geen compleet inzicht in wet- en regelgeving op dit onderwerp. Deze is complex en kent veel bijzonderheden en uitzonderingen.