Verslag van workshop Hoe dwing ik de overheid?
Samenvatting in zevenmijlslaarzen.
Deze presentatie is verzorgt door mr. Marco van Duijn, als advocaat werkzaam onder de naam Recht voor Allen. Van Duijn voerde jarenlang actie rond diverse thema’s en staat nu veel activisten bij in het dichterbij brengen van hun campagnedoelen door gebruik te maken van rechtsmiddelen.
Over de verhouding tussen “recht en activisme” heeft hij een artikel geschreven dat hier te vinden is www.rechtvoorallen.nl
Wat is handhavend optreden
Over alle denkbare onderwerpen gelden in Nederland regels. Als je alle bij een rechter afdwingbare regels achter elkaar zou leggen gaat het om vele tientallen meters aan verdragen, wetten, algemene maatregelen van bestuur, ministeriële regelingen, verordeningen etc. Veel regels beschermen kwetsbare mensen en kwetsbare andere belangen. Voorbeelden zijn regels over aanspraken op uitkeringen, sociale woningbouw en de bescherming van de natuur.
Veel wetten die kwetsbare belangen beschermen worden slecht nageleefd. Te denken valt aan regels over transport van industrieel vee en ter bescherming van bomen. Hoewel deze regels vaak maar een minimale bescherming bieden zouden in dit geval dieren en bomen er op vooruit gaan wanneer de regels wel worden nageleefd en overtredingen niet onbestraft blijven. Op veel overtredingen wordt echter niet door de overheid uit zichzelf gereageerd. Gelukkig kunnen activisten de overheid dwingen om “handhavend op te treden” door een zogeheten handhavingsverzoek in te dienen.
Waarom zouden activisten zelf een handhavingsverzoek moeten indienen
Activisten kunnen het recht inzetten om campagnedoelen dichterbij te brengen. Elk onderwerp waarop activisten actief zijn is immers in wetten en regels geregeld.
Natuur? Natuurbeschermingswet, Flora en faunawet, lokale bomenverordeningen etc.
Wonen? Woningwet, huisvestingswet, lokale huisvestingsverordeningen etc.
Dieren? Dierenwet, de Wet op de dierproeven en het Besluit houders van dieren etc.
In deze wetten staat wat wel en niet mag. Veel wetten worden niet of slecht nageleefd. Als de regels wel zouden worden nageleefd zou het vaak al een hele verbetering zijn. Om het recht te kunnen gebruiken bestaan zogenaamde rechtsmiddelen. Een daarvan is het indienen van een zogeheten handhavingsverzoek
Wat houdt een verzoek tot handhaving in?
Vaak komt de overheid niet eerder in actie dan nadat er een melding is gedaan of een handhavingsverzoek is ingediend. De overheid moet op een handhavingsverzoek binnen een redelijke termijn een beslissing nemen. Een redelijke termijn is in veel gevallen binnen acht weken. Een redelijke termijn kan ook één dag zijn. Bijvoorbeeld bij een vervuiling van een rivier door een illegale lozing. Dan kun je niet acht weken wachten met handhavend optreden.
De overheid kan besluiten om handhavend op te treden of daar van afzien of gedogen. Er van afzien kan wanneer de overtreding heel klein is en handhaven onevenredig grote gevolgen zou hebben. Dit komt nauwelijks voor.
Gedogen komt vaker voor. Gedogen kan alleen wanneer er sprake is van bijzondere omstandigheden. De meest aangevoegde bijzondere omstandigheid is zicht op legalisatie (bijvoorbeeld omdat een vergunning is aangevraagd).
Wat houdt het handhaven in?
Je hebt herstelsancties en bestraffende sancties.
Herstelsanctie 1: last onder dwangsom
Voorbeeld: Bomen worden zonder vergunning gekapt. De overtreder wordt verplicht tot herplanten van een zelfde aantal bomen. Doet hij dit niet moet hij een dwangsom betalen.
Herstelsanctie 2: bestuursdwang
Voorbeeld: Een illegaal schuur wordt door de gemeente afgebroken of een gemeente legt het zonder vergunning kappen van bomen stil. De gemeente treedt dan op in plaats van de overtreder, maar legt daar wel de rekening bij neer.
Strafsanctie 1: Bestuurlijke boete
Bijvoorbeeld een aan een verhuurder opgelegde boete wegens het illegaal onderverhuren van een sociale huurwoning. Omdat de onderhuurders niet over de vereiste huisvestingsvergunning beschikken besluit de gemeente tot ontruiming van de woning over te gaan en de heer X een boete op te leggen van € 5000,00. Dat overkwam een onderverhuurder in Utrecht. Voor bestraffende sancties gelden trouwens bijzondere en strenge normen, maar dat terzijde.
Wanneer kun je om handhaving verzoeken?
In principe op elk moment. Er moet wel een redelijk belang worden gediend. In mijn praktijk heb ik een voorbeeld van handhavend optreden tegen een illegale situatie die al veertig jaar bestond. De rechter vond het allemaal prima.
Ben je belanghebbende of niet?
De overheid is niet verplicht om op een handhavingsverzoek van een niet-belanghebbende te beslissen. Men mag wel na een tip van een niet-belanghebbende zelfstandig handhavend optreden, maar het hoeft niet. Of iemand belanghebbend is (in de zin van de wet!) is een bijzonder lastige vraag en is afhankelijk van de vraag of een gesteld belang objectief bepaalbaar is, of het belang persoonlijk is, het om een eigen belang gaat en of het belang actueel is. Dat is voor een leek lastig te beoordelen.
Het belang van stichtingen en verenigingen hangt af van de statutaire doelstellingen en de feitelijke werkzaamheden. Ook daarover valt het nodige op te merken, maar het zou te ver gaan om hier nader op in te gaan.
Bij wie dien je een handhavingsverzoek in?
Dat is niet altijd duidelijk. In elk geval altijd bij een bestuursorgaan (orgaan van een door publiekrecht ingestelde of aangewezen rechtspersoon met enig openbaar gezag bekleed). Bij wie je moet zijn staan vrijwel altijd in de wettelijke regeling waarvan je vindt dat de regels worden overtreden, maar regelmatig staat het ergens verborgen.
Even wat voorbeelden ter illustratie. In de Flora en faunawet staat het handhaven geregeld in hoofdstuk 8 met de titel Toezicht, straf- en dwangbepalingen. In de Wet Dieren staat het het toevallig ook in hoofdstuk 8 met de titel Handhaving.
Soms is het niet in de wettelijke regeling maar ergens anders geregeld. Wanneer de Bomenverordening stadsdeel Noord 2012 (Amsterdam) wordt overtreden staat niet in de verordening, maar in de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht, hoofdstuk 5 met de titel Bestuurlijke handhaving, wie bevoegd is om handhavend op te treden. Ingewikkeld.
Als je tot een verkeerd bestuursorgaan richt moet deze je brief doorsturen aan het juiste bestuursorgaan.
Hoe dien je een handhavingsverzoek in?
Schriftelijk. Mijn advies is afgeven aan de balie en een ontvangstbevestiging vragen of aangetekend versturen. Doe dit en voorkom discussie over wanneer wat wel of niet is ingediend. Je moet je naam en adres noemen en uiteraard wat de overtreding is waaraan je een einde wil hebben gemaakt. Bijvoorbeeld: handhaving van het verbod om bomen te kappen of handhaving van die en die regels voor het houden van biggen. Wees precies maar ook weer niet te precies als je niet zeker weet welke regel exact wordt overtreden. Vergeet de brief niet te ondertekenen.
Wat kun je doen als niet of afwijzend wordt beslist op het handhavingsverzoek?
Als niet op tijd wordt beslist kun je een ingebrekestelling sturen. Het bestuursorgaan heeft dan nog twee weken om te beslissen, daarna is het automatisch een dwangsom aan je verschuldigd. Deze is maximaal € 1260,–.
Als afwijzend wordt beslist is bezwaar en beroep mogelijk. Praktijk leert dat handhavingsverzoeken soms slordig worden afgehandeld en dat bezwaar en beroep dan kansrijk zijn. Je moet dus vaak even doorbijten om effectief te zijn. Een voorlopige voorziening (=tijdelijke maatregel) is ook mogelijk, via de voorzieningenrechter. Dit kan alleen als het heel dringend is en soms zelfs binnen een aantal uren. Gewoon is echter een uitspraak van de voorzieningenrechter binnen een aantal weken.
Rechtsbijstand
Vragen om handhavend optreden is relatief eenvoudig. De effectiviteit van een verzoek hangt af van formulering en de gevolgde processtrategie. Wie een handhavingsverzoek wil indienen doet er verstandig aan om deze aan een jurist voor te leggen. Dat hoeft trouwens geen advocaat te zijn, zolang deze maar deskundig is op het terrein waarop je verzoek zich richt. Met succes bezwaar maken tegen de weigering om handhavend op te treden is wel lastig. Zonder kennis van het recht en de procedures maak je gewoon weinig kans. Wetgeving is nu eenmaal vaak erg ingewikkeld.
Onvermogende personen maar ook onvermogende stichtingen en verenigingen komen in de bezwaar of beroepsfase soms in aanmerking voor gesubsidieerde rechtsbijstand van een advocaat. Je hoeft dan alleen een eigen bijdrage te betalen.
Dat betekent dat je voorafgaande aan het indienen van een verzoek al moet nadenken of je daarna voor gesubsidieerde rechtsbijstand in aanmerking komt. Je weet immers niet in welk stadium je gelijk krijgt.
Bij de keuze van een advocaat moet je vooral op de volgende twee zaken letten. Ten eerste, is de advocaat deskundig op het terrein waarop jij een handhavingsverzoek indient? Zo niet, zoek dan een advocaat die dat wel is. Ten tweede moet je, wanneer het om een “milieu aangelegenheid” nagaan, of de advocaat een speciaal “milieutoevoegingsarrangement” met de Raad voor Rechtsbijstand afgesloten. Dat hebben in Nederland maar een paar milieurechtadvocaten. Als de advocaat een milieutoevoegingsarrangement heeft afgesloten betaal je als organisatie een heel lage eigen bijdrage. Heeft de advocaat niet zo’n arrangement, is de eigen bijdrage vier keer zo hoog.
Meer informatie? www.rechtvoorallen.nl
Disclaimer: Deze samenvatting van de op 1 februari 2015 gegeven presentatie geeft in grote stappen aan hoe een handhavingstraject werkt. Het geeft geen compleet inzicht in wet- en regelgeving op dit onderwerp. Deze is complex en kent veel bijzonderheden en uitzonderingen.